چکیده:
جنبش مشروطه خواهی ایرانیان در دوران قاجار حرکتی بسیار درخشان در تاریخ
آزاد یخواهی ایرانیان و سرآغازی برای فعالیت های بعدی مردم این کشور برای
کسب آزادی و حکومت قانون بوده است. آذربایجان در شمال غربی ایران به عنوان
مرکز ثقل و کانون فکری این تحولات بود، که به دلیل هم جواری با روسیه و عثمانی
و مراودات تجاری و فرهنگی با این دو کشور همسایه به ویژه روسیه زودتر از سایر
مناطق ایران با افکار مدرن و آزادی خواهانه و اندیشه های انقلابی آشنا شده بود. با
درگیر شدن مردم آذربایجان و تبریز در این جنبش مردم مناطق دیگر این ایالت نیز
به تبع مرکز ایالت به تکاپو افتادند. منطقه ی مرند نیز در شمال غرب تبریز از این
قاعده مستثنی نبود و اگرچه حاکمی مستبد به نام شجاع نظام در آن حکومت می کرد،
اما مردم مرند و به ویژه مردم مناطق زنوز و یکانات در حومه ی مرند دل در گرو
آزادیخواهی و مشروطه طلبی داشتند و برای رسیدن به هدف خود از هیچ گونه
کوششی دریغ نمی کردند. این پژوهش در صدد این است که اوضاع مرند در دوران
مشروطه و زمینه های فکری مجاهدان مشروطه در این شهر و علت پیوستنشان به
صفوف مشروطه خواهان را تبیین کند. یافت ههای تحقیق بر اساس روش توصیفی _
تحلیلی نشان می دهد که خود شهر مرند به دلیل وجود حاکمی قدرتمند و طرفدار
استبداد در دوران مشروطه فضای مناسبی برای فعالیت های مشروطه خواهانه نداشته
است. اما در حومه ی آن مجاهدان زنوز و یکانات به دلیل ارتباط با قفقاز و آشنایی با
افکار انقلابی در آنجا و عضویت در مراکزی که برای کمک به انقلابیون ایران ایجاد
شده بود، آمادگی پیوستن و کمک به مشروطه خواهان را داشتند. آن ها سرانجام با
کمک مجاهدین قفقازی توانستند شجاع نظام را از سر راه خود بردارند و بر مرند
مسلط شوند و نقشی بارز در روند مشروطه خواهی ایرانیان ایفا نمایند.
خلاصه ماشینی:
"با این همه هوشنگ سید زنوزی مؤلف تاریخ مرند اسامی دهها تن از انقلابیون مرندی را درج کرده که ازجمله آنان: میرزا عیسی حکیم زاده، اسماعیلخان یکانی، نورالله خان یکانی، حبیبالله خان شاملوی مرندی، حاجی ابراهیم ذوالفقار زاده، محمدولی صراف، حاج حسین صراف، میرزا محمود، برادران صابر، میرزا آقا مرندی معروف به مکافات، حاج جلال مرندی، محسن خان اسفندیاری، میر نصیر صاحباری رئیس سادات و پسرش میرزا احمد، میرزا اسماعیل میابی، ملا مناف کسایی، شیخ محمدحسین برهانی، میرزا عیسی زنوزی و برادرانش آقا محمد و حسین و بخشعلی خان موسی خانی و افراد دیگر بودند، که در فعالیتهای مختلف نهضت و توسعهی آن از جمله توزیع کتاب، شب نامه و روزنامه بین مردم و ایجاد ارتباط بین تبریز و خوی و تفلیس و باکو و استانبول و همچنین تقویت بنیاد نهضت در آبادیهای شهرستان و تأمین و توزیع اسلحه بین مجاهدان از هیچ کوششی فرو گذار نکردند(زنوزی،1358: 236).
پس از فتح شهر مرند حکومت آن از طرف انجمن تبریز به فرج آقا زنوزی سپرده شد، اما نارضایتی مردم از برخی رفتار غیردینی او و رفتار دور از عدالت یاران او در غارت و مصادرهی خانههای برخی از مردم باعث دلسردی مردم از مجاهدان شد و با رسیدن خبر این تحولات به ستارخان او فرج آقا را عزل و رضا قلی خان سرتیپ یکانی را که قبلا در صف هواداران استبداد قرار داشت و قبل از انقلاب دوستی نزدیکی با ستارخان داشت بهعنوان حاکم مرند منصوب کرد(زنوزی،1358: 251).
پس از کشته شدن شجاع نظام و فتح مرند به دست مجاهدان به سرکردگی فرج آقا زنوزی، کمیتهی اجتماعیون _ عامیون که در باکو مرکز داشت تصمیم گرفت تا خوی را نیز فتح کند و برای این کار ابراهیم آقا (از مجاهدان قفقاز)و میرزا نورالله خان یکانی را برگزید و این دو نفر به سوی ایران روانه شدند."