9. زيارتگاه محسن بن امام حسين (ع) در شهر حلب

اين زيارتگاه، در دامنه كوه جوشن شهر حلب، در فاصله 300 مترى مشهد رأس‌الحسين (ع) قرار دارد و به محسن، فرزند امام حسين (ع)، منتسب مى‌باشد. درباره كوه جوشن، در بخش دوم اين كتاب به تفصيل سخن گفتيم. در حال حاضر، نام

200 «جوشن» از ياد مردم حلب رفته است و زيارتگاه نيز نزد اهالى حلب به «شيخ مُحَسِّن» شناخته مى‌شود. مشهد محسن از مهم‌ترين زيارتگاه‌هاى اهل‌بيت (عليهم السلام) در سوريه و از قديمى‌ترين آثار تاريخى اسلامى شهر حلب به شمار مى‌آيد.

مشهد محسن در گذشته به «مشهدالسقط»، «مشهدالطرح»¹ و «مشهدالدكّة» نيز معروف بوده است. علت نامگذارى آن به مشهد السقط و مشهد الطرح، وجود قبر محسن بن امام حسين (ع) در آن بوده كه گفته شده در اين محل سقط شده است.²

علت نامگذارى آن به مشهد دكّه نيز، بنا به قولى وجود صخره برجسته‌اى شبيه دكّه در شمال مشهد بوده است.³ اما بنا به قول ديگرى، وجه تسميه‌اش اين بوده كه امير سيف‌الدوله حمدانى در نقطه‌اى مشرف به مشهد، دكه‌اى نصب كرده بود كه در آنجا به تماشاى مسابقات سواركارى محل مجاور مشهد مى‌نشست.⁴

درباره چگونگى پيدايش و بناى مشهد، ابن ابى‌طى حلبى نوشته است:

در سال 351 هجرى، سيف‌الدوله حمدانى شبى از خانه‌اش، خارج حلب، نورى را ديد كه چند بار از آسمان به محل مشهد پايين آمد. صبح گاه سوار اسب شد و به آن محل رفت و آنجا را حفر كرد و سنگى را يافت كه بر آن نوشته شده بود: اين قبر محسن بن حسين بن على بن ابى‌طالب است. پس سادات علوى را گرد آورد و از آنها پرسيد: «آيا حسين فرزندى به نام محسن داشته»؟ برخى از آنها گفتند: «چنين چيزى نشنيده‌ايم. اما شنيده‌ايم كه فاطمه (عليها السلام) باردار بود و حضرت پيامبر (ص) به او گفت: نام فرزندى كه در شكم دارى محسن است. در روز بيعت، هنگامى كه به در خانه فاطمه هجوم بردند تا على را براى بيعت گرفتن ببرند، فرزند او سقط شد». برخى ديگر گفتند: «شايد وقتى كه كاروان

201اهل‌بيت امام حسين (ع) از اينجا عبور مى‌كردند، اين فرزند از يكى از زنان امام حسين (ع) سقط شده باشد؛ چراكه ما از پدران خود شنيده‌ايم اينجا جوشن ناميده شد؛ زيرا شمر بن ذى‌الجوشن با اسرا و رئوس شهدا در اينجا توقف كرد و در اين محل معدنى بود كه از آن مس استخراج مى‌شد. كارگران معدن با ديدن اسرا شادمانى كردند. پس زينب دختر حسين (ع) آنها را نفرين كرد و از آن زمان معدن متروك گشت». برخى ديگر نيز گفتند: «نوشته روى اين سنگ و آثار اين مكان قديمى است و بدن اين فرزند سقط شده، فاسد نشده است و اين خود دليلى است بر اينكه فرزند حسين (ع) است». اين صحبت‌ها ميان مردم منتشر شد و آنها در آنجا جمع شدند و تصميم گرفتند بنايى بسازند. پس سيف‌الدوله گفت: «خداوند به من اذن داده تا به نام اهل‌بيت عمارتى در اينجا بنيان كنم».¹

ابن ابى‌طى به وجود كتيبه‌اى از دوره حمدانى بر سردر بناى مشهد اشاره كرده كه بازگوكننده تاريخ ساخت بنا، و متن آن چنين بوده است:

عمّر هذا المكان المشهد المبارك ابتغاءً لوجه الله وقربة إليه على اسم مولانا المحسن بن الحسين بن علي بن ابي طالب الامير الاجل سيف الدولة ابو الحسن علي بن عبد الله بن حمدان.²

در ادامه نيز تاريخ بنا ذكر شده است.

مشهد محسن در طول تاريخ بارها بازسازى شده و حتى توسعه يافته است. ابن شدّاد، روند توسعه و بازسازى مشهد محسن تا دوره مملوكى را به تفصيل بيان كرده است. به نوشته وى، در دوره بنى‌مرداس (414-471 ه. ق)، آب‌انبارى در شمال مشهد ايجاد شد. در دوره قسيم‌الدوله آق‌سنقر (حاكم حلب در دوره سلجوقى) آب‌انبار

202ديگرى در جنوب مشهد بنا شد كه نام آق‌سنقر را بر سردر آن نوشتند. همچنين ديوار جنوبى مشهد كه فرو ريخته بود، بازسازى، و اوقافى نيز براى مشهد در نظر گرفته شد.¹

صليبيان در سال 518 ه. ق، شهر حلب را محاصره كردند. آنها قبر محسن را نبش كردند. اما چون چيزى نيافتند، آن را آتش زدند. در پى اين حادثه، به دستور ابوالفضل ابن خشّاب، قاضى شيعه حلب، كه در آن زمان متولى اداره اين شهر بود، چند كليسا را در اين شهر به مسجد تبديل كردند.²

در نيمه قرن ششم هجرى، به دستور سلطان نورالدين محمود بن زنگى، حوض آب و وضوخانه‌اى در صحن مشهد ايجاد شد. در دوره ايوبى، صفى‌الدين طارق بن على بن محمد بالسى، معروف به «ابن طريره»، رئيس حلب، سردر مشهد را كه از دوره سيف‌الدوله بود، خراب نمود و سردر جديد و مرتفعى براى مشهد بنا كرد. در سال 613 ه. ق، برادرزاده وى، ولى‌الدين ابوالقاسم بن على از دنيا رفت و او را كنار آب‌انبار جنوبى دفن كردند. سپس سردر آب‌انبار را تخريب و بازسازى كردند و نام ابن طريره را بر آن نوشتند. در همين دوره، ديوار جنوبى مشهد فروريخت و به دستور ملك الظاهر غازى (582-615 ه. ق)، فرزند صلاح‌الدين ايوبي، بازسازى شد. ديوار شمالى بنا نيز كه فرو ريخته بود، در دوره ملك الناصر يوسف ايوبى (634-658 ه. ق) فرزند ملك العزيز محمد بن ملك الظاهر غازى، بازسازى شد.

مغولان پس از اشغال حلب در سال 658 ه. ق، فرش‌ها، ظروف نقره و اشياى گرانبهاى موجود در مشهد را غارت، و ساختمان آنجا و نيز قبر محسن را تخريب كردند. پس از شكست مغولان و سلطه مماليك بر بلاد شام، به دستور ملك الظاهر بيبَرس (658-676 ه. ق)، پادشاه مقتدر مملوكى، مشهد بازسازى شد و براى آن متولى،

203امام جماعت و مؤذن تعيين گرديد.¹

در منابع تاريخى متأخر حلب، از جمله اعلام النبلاء بتاريخ حلب الشهباء و نهرالذهب فى تاريخ حلب، اشاره‌اى به بازسازى‌هاى صورت‌گرفته در مشهد در دوره‌هاى بعدى (عثمانى و معاصر) نشده است. در دورۀ اخير، در سال‌هاى 2009 و 2010 م. بازسازى‌هايى در مشهد صورت گرفته است.

تمامى بناى مشهد از سنگ، ساخته شده، و در برخى ويژگى‌هاى معمارى خود، شبيه مشهد الحسين حلب است. نماى كلى بنا عبارت است از يك صحن مركزى كه دورتادور آن با اتاق‌ها و بخش‌هاى مختلف از جمله شبستان و رواق، احاطه شده است. ورودى بنا در ضلع شرقى آن قرار دارد و مستقيم به صحن باز مى‌شود و داراى سردرى مرتفع و مقرنس‌كارى است. (تصوير 102) بر درِ بنا، كتيبه‌اى در سه سطر به خط نسخ و به زبان تركى نوشته شده است و بيانگر بازسازى مشهد در سال 1314 ه. ق در دوره سلطان عبدالحميد دوم عثمانى است. متن كتيبه چنين است:

1. آن نيت فزاى مقام معلّاى خلافت اسلاميه و اريكه پيراى سلطنت سنّيه عثمانيه السلطان

2. ابن السلطان السلطان الغازى عبدالحميد خان ثانى حضرتلرى طرفِ

3. اشرفلرندن، اسبق جامع و منيف مرقد، بيل اوچ يوز اون دُرت سنه هجريه سند تعميره ايدلمشدر ذى‌القعده سنه 1314.²

بالاتر از اين كتيبه، كتيبه ديگرى نيز به خط ثلث و در سه سطر وجود دارد كه بازگوكننده بازسازى مشهد در دوره ملك الظاهر غازى، فرزند صلاح‌الدين ايوبي، در سال 604 ه. ق مى‌باشد كه متن آن چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم جَدّد عمارته في دولة مولانا الملك

2. الظاهر غياث الدنيا والدين غازي ابن الملك الناصر يوسف ابن ايوب

204 3. الفقير الى رحمة الله طارق بن ابي غانم بن الطريرة يرتجي من الله الغفران في سنة أربع وستمائة

در نماى شرقى مشهد نيز كتيبه بزرگى به خط كوفى در دوازده سطر، داخل يك چارچوب مربع قرار دارد. اين كتيبه قديمى‌ترين كتيبه موجود در مشهد و بيانگر تعميراتى است كه در سال 537 ه. ق در دوره حاكميت عمادالدين زنگى در مشهد محسن انجام شده است¹ ؛ اما مورخان بدان اشاره نكرده‌اند. متن آن چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم. في ايام مولانا

2. الامير الاسفهسلار الاجلّ السيد الكبير الما

3. لك العادل العالم المؤيد المنصور المظفر عماد

4. الدين ركن الاسلام ظهير الامام نصير الانام محيي

5. العدل قطب الخلافة قسيم الدولة ناصر الملة

6. جلال الأمة شرف الملوك عدة السلاطين قاهر المتمرّ

7. دين قامع الكفرة والمشركين زعيم المجاهدين معين

8. الجيوش حافظ حوزة المسلمين شمس المعالي

9. ملك امراء المشرق والمغرب شهريار الشام والعراقين

10. بهلوان جهان خسرو ايران آلب غازى آغ ارسلان

11. اينانج قتلغ طغرلتكين اتابك نصير امير المؤمنين

12. اعز الله انصاره، وعمله في المحرم سنة سبع وثلثين [و خمسمائة]

بالاتر از اين كتيبه، در پيشانى شرقى مشهد، كتيبه كوچكى در چهار سطر به خط كوفى به تاريخ 541 ه. ق، يعنى از دوره سلطان نورالدين محمود فرزند عمادالدين زنگى وجود دارد كه متن آن چنين است:

1. لِم المؤيد المنصور المظفر نور الدين

205 2. الملوك عدّة السلاطين قاهر

3. جهان خسرو ايران امير العراقين شهريار الشا [م]

4. ربيع الآخر سنة احدى واربعين وخمسمائة.

عبدالله حجّار متن اين كتيبه را چنين نقل كرده است:

الملك العادل العالم المؤيد المظفر نور الدين... تاج الملوك عدة السلاطين قاهر المتمردين... بهلوان جهان خسرو ايران امير العراقين شهريار الشام اتابك ابوالقاسم محمود بن زنكي بن آقسنقر امير المؤمنين في ربيع الآخر سنة احدى واربعين وخمسمائة.¹

مقايسه اين دو متن، نشان مى‌دهد كه اين كتيبه در حال حاضر ناقص و قسمت‌هايى از آن مفقود شده است.

در سمت چپ (جنوب) ورودى مشهد، اتاقى با دو گنبد وجود دارد كه گنبد شمالى به صحن باز مى‌شود و گنبد جنوبى به شبستان متصل است. قبر محسن، ميان اتاق جنوبى قرار دارد كه در سال 1428 ه. ق، ضريحى از نقره و طلا، ساخت اصفهان، روى آن نصب شده است. (تصوير 104)

درون ضريح جديد و روى قبر، صندوقچه چوبى قديمى و نفيس وجود دارد كه با پارچه پوشيده شده است. با استناد به توصيف «عبدالرحمان كيالى» و تصويرى كه از آن منتشر كرده، اين صندوقچه داراى نقوش رنگى و محرابچه‌هايى است كه در هريك از آنها، سوره توحيد نوشته شده است و گرداگرد آن، كتيبه‌اى به خط كوفى تزيينى وجود دارد.² (تصوير 105) با در نظر گرفتن سبك هنرى صندوقچه، و با توجه به وجود نمونه ديگرى شبيه آن³ ، از زمان ملك الظاهر بيبرس مملوكى، كه پس از ويرانگرى‌هاى مغولان، اصلاحاتى در مشهد انجام داده است، مى‌توان تاريخ ساخت آن را در دوره اين

206پادشاه تعيين كرد.

شبستان يا نمازخانه مشهد، در ضلع جنوبى صحن قرار دارد و از سه گنبد تشكيل شده كه هر گنبد نيز داراى طاقى به سوى صحن است. در گنبد ميانى، محراب ساده‌اى وجود دارد. در ضلع شمالى صحن، رواقى وجود دارد كه مانند شبستان از سه گنبد تشكيل شده است كه از هر گنبد، يك طاق به سمت صحن باز مى‌شود.

روى ديوار جنوبى صحن، كتيبه‌اى به خط ثلث و در چهار سطر نوشته شده است كه تاريخ آن سال 609 ه. ق، و از دوره ملك الظاهر غازى ايوبى است. متن كتيبه چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم امر بعمارة

2. هذا الموضع المبارك مولانا السلطان

3. الملك الظاهر غياث الدنيا والدين ابوالمظفر

4. الغازي بن يوسف خلد الله ملكه في سنة تسع وستمائة.

مقابل اين كتيبه، بر ديوار شمالى صحن، كتيبه ديگرى از دوره ايوبى با تاريخ 632 ه. ق وجود دارد كه حاوى صلوات بر چهارده معصوم (عليهم السلام) است. (تصوير 103) متن اصلى كتيبه در پنج سطر چنين است:

1. اللهم صل على محمد المصطفى وعلي المرتضى وفاطمة الزهراء وخديجة

2. الكبرى والحسن المجتبى والحسين شهيد كربلاء و علي بن الحسين زين

3. العابدين ومحمد بن علي باقر علم الدين وجعفر بن محمد الصادق

4. الامير وموسى بن جعفر الكاظم الحليم وعلي بن موسى الرضا ومحمد

5. بن علي الجواد وعلي بن محمد الهادي والحسن بن علي ومحمد بن الحسن المنتظر

پايين سطر پنجم در حاشيه داخلى كتيبه، عبارت «صلوات الله عليهم اجمعين» با حروف كوچك‌ترى شده است. همچنين روى حاشيه‌هاى خارجى كتيبه، آيه بسمله و دو آيه 55 و 56 سوره مائده و تاريخ بازسازى مشهد (632 ه. ق) به ترتيب زير حفر شده است:

207 [حاشيه بالا:] بسم الله الرحمن الرحيم. (إِنَّمٰا وَلِيُّكُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاٰةَ

[حاشيه چپ:] وَ يُؤْتُونَ الزَّكٰاةَ وَ هُمْ رٰاكِعُونَ. وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّٰهَ

[حاشيه راست:] وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ هُمُ الْغٰالِبُونَ).¹

[حاشيه پايين:] جدد في شهور سنة اثنتين و ثلثين و ستمائة.

در زاويه شمال غربى مشهد، اتاقى گنبددار وجود دارد. جنوب آن نيز در ضلع غربى صحن و شبستان، اتاق‌هايى بدون گنبد وجود دارد كه به نظر مى‌رسد مانند ساير بخش‌هاى مشهد، گنبد داشته، اما فرو ريخته و بازسازى نشده است.

در زاويه شمال شرقى مشهد و متصل به آن، بنايى با سقف هرمى شكل، شبيه آب‌انبار، وجود دارد كه ورود به آن، از راهروى كوچك واقع در شمال ورودى مشهد امكان‌پذير است. در شرق مشهد، پلكان وسيعى در دامنه كوه ايجاد شده است كه رسيدن به مشهد محسن از سطح خيابان مجاور را آسان كرده است.

10. زيارتگاه على الجواد فرزند امام محمد باقر (ع) در شهر حلب