آیت اللَّه هاشمی شاهرودی تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در مدرسه علوی نجف اشرف گذراند و همزمان دروس علوم دینی را نیز نزد حجة الاسلام والمسلمین شیخ هادی سیستانی می آموخت، سپس وارد مدرسه منتدی النشر شد و به واسطه هوش و استعداد فوق العاده ای که داشت بسیار مورد توجه اساتید این مدرسه قرار گرفت.
وی پس از طی این مراحل در سال 1381 ه. ق در چهارده سالگی تصمیم گرفت برای فراگیری علوم اهل بیت علیهم السلام وارد حوزه علمیه شود، هیچ یک از بستگانش با این تصمیم او موافق نبودند جز جدش مرحوم سیدعلی اکبر هاشمی که در کنار او ایستاد و این تصمیم او را ستود و او را در این راه تشویق و تشجیع کرد، دعای والده اش نیز بدرقه راه او در این انتخاب دشوار شد.
حجة الاسلام شیخ محمود بیانی زابلی از قول مرحوم آقا شیخ هادی سیستانی نقل می کرد که: «هنگام عمامه گزاری سیدمحمود هاشمی به دست آیت اللَّه العظمی خویی در مسجد خضراء حضور داشتم، وقتی آیت اللَّه خویی عمامه را بر سر وی می گذاشت چشمانش پر از اشک شد سپس لبخندی زد. پرسیدم آقا! آن اشک چه بود و این لبخند چیست؟ آیت اللَّه خویی فرمود:
وقتی او را در این هیئت دیدم به یاد مرحوم پدرش افتادم و آرزوهایی که برای او داشتم که این منبر درس- اشاره به منبر محل درسش کرد- برای او باشد، سپس بلافاصله با خود گفتم این منبر درس از آن پسرش خواهد شد ان شاءاللَّه، از این رو خوشحال شدم و خندیدم».
اساتید:
آیت اللَّه هاشمی شاهرودی نزد مراجع و علمای بزرگ حوزه نجف تلمذ کرد از جمله:
1- آیت اللَّه العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر قدس سره.
2- آیت اللَّه العظمی امام خمینی قدس سره.
3- آیت اللَّه العظمی سیدابوالقاسم خویی قدس سره.
حضور در درس شهید صدر:
آقای هاشمی شاهرودی در زمانی که به فراگیری دروس سطح عالی اشتغال داشت از طریق شاگردان و تألیفات متنوع شهید صدر با وی آشنا شد.
در مجالس هفتگی شهید صدر که محل ملاقات وی با طلاب و دیگر علاقه مندانش بود، حضور می یافت. او بسیار مجذوب شخصیت شهید صدر قدس سره شد و او را شخصیتی استثنایی و منحصر به فرد و جامع علوم و معارف می دانست. رابطه اوبا شهید صدر روز به روز بیشتر و مستحکم تر می شد، خصوصاً پس از آنکه وارد مرحله درس خارج شد و در مجلس درس فقه و اصول شهید صدر حاضر شد، گمشده خود را نزد آن عالم بزرگ یافت و ملازم محضر او شد و یکی از برجسته ترین شاگردانش گردید.
هوش و نبوغ او نیز مورد توجه استاد شهیدش قرار گرفت، شهید صدر در نامه ای به یکی از شاگردانش در باره او نوشت:
«آقای هاشمی رشد علمی شگفت انگیز و نبوغ آمیزی دارد».
رابطه علمی میان آقای هاشمی و استاد شهید به درجه ای رسید که شهید صدر در مورد او گفت: «آقای هاشمی عنوان وجود من است».
و در موردی دیگر در گفتگو با یکی از شاگردانش در باره آقای هاشمی فرمود: «سید محمود هاشمی بهترین نماینده جهت گیری های مکتب علمی ماست».
این رابطه تا سال 1387 ه. ق که آقای هاشمی اندکی قبل از شهادت شهید صدر از عراق خارج شد، استمرار داشت.
شهید صدر از زبان آیت اللَّه هاشمی شاهرودی:
مکتب شهید صدر جامع و فراگیر است وآفاق متعدد و متنوعی از معارف اسلامی و انسانی را در بر می گیرد و به رشته خاصی از معارف اکتفا نکرده بلکه به عرصه های مختلفی مانند فقه، اصول، فلسفه، اقتصاد، تفسیر، تاریخ، حقوق، مسائل پولی و بانکی، روش تعلیم و تربیت، روش عمل اجتماعی و سیاسی و... پرداخته است.
این جامعیت مکتب شهیدصدر محصول نبوغ ذهن فراگیر و خلاق او و نیز تلاش عملی مستمر اوست، چنین شخصیت هایی از نوادر و نقطه های عطف تاریخ علم و عالمان اند.
او در رفتارش با امت و در تربیت امت، بی همتا بود، خداوند سبحان حالتی شبیه حالت انبیاء و ائمه علیه السلام به او عطا کرده بود که قلوب مردم را تصرف می کرد و تا اعماق روح انسان را می شکافت، هرکس که او را می دید و از دور یا نزدیک با او کار می کرد شیفته اش می شد و این صفت اساسی برای رهبری است.
امام خمینی از زبان آیت اللَّه هاشمی شاهرودی:
از عنایات خدای سبحان و نعمت های بزرگش به مردم این عصر آن است که مرجع رشید، فقیه ولی، رهبر الهام بخش، آیت اللَّه العظمی امام خمینی دام ظله الشریف را به آنان عطا کرد. او زینت بخش مرجعیت و مایه افتخار اسلام و کشتی نجات این امت از اسارت طواغیت زمان است. استاد بزرگ ما شهید صدر (قدس سره) چه زیبا در مورد امام بزرگ فرمود: «برماست که در امام خمینی دام ظله ذوب شویم چنانکه او در اسلام ذوب شده است».
توصیه امام خمینی (ره) به آیت اللَّه هاشمی شاهرودی:
امام قدس سره در یکی از دیدارهای اعضای مجلس اعلای اسلامی عراق با وی، پس ازتفقد احوال ایشان و اوضاع داخلی عراق، به آقای هاشمی که از قبل او را می شناخت رو کرد و خطاب به او فرمود: «شما باید با فراغت به بحث و تدریس در حوزه علمیه قم اهتمام داشته باشید».
این توصیه امام براساس شناختی بود که امام رحمه الله از توان علمی ایشان به عنوان یکی از شاگردانش در حوزه نجف اشرف و حضور فعال او در درس امام و مناقشات او در بحث داشت.
او از همان زمان مورد عنایت و توجه ویژه امام رحمه الله بود، امام از مسئولان شهریه خود خواسته بود که برای ایشان شهریه ویژه ای که مخصوص فضلای حوزه بود اختصاص دهند.
امام رحمه الله برای فضلای حوزه به منظور تقویت عزم و تشویق آنان به درس و بحث، شهریه ویژه ای اختصاص داده بود.
آیت اللَّه هاشمی شاهرودی حلقه وصل میان امام خمینی و شهید صدر
رابطه میان شهید صدر و امام خمینی با توجه به اشتراک آن دو در اهداف و افکار و نوع نگاه به آینده، بسیار خوب بود.
این رابطه از دو طریق ایجاد شد و گسترش یافت:
1- واسطه اول مرحوم حجةالاسلام سیداحمد خمینی بود که در درس شهید صدر شرکت می کرد، علاوه بر این، رابطه خویشاوندی نیز با خاندان صدر داشت.
همچنین برخی اشخاص و هیئت های دینی و سیاسی مخالف رژیم شاه که برای دیدار و گزارش اوضاع ایران خدمت امام خمینی می رسیدند، گاهی به واسطه مرحوم حاج احمد آقا برای دیدار و آشنایی خدمت شهید صدر نیز می آمدند.
کسانی از ایشان از امام رحمه الله خواستند که شخصی را به آنان معرفی کند که بتوانند برای بررسی تحولات مهم به او رجوع کنند، امام رحمه الله ایشان را به شهید صدر ارجاع دادند و فرمودند از او استفاده کنید.
2- واسطه دوم آیت اللَّه هاشمی شاهرودی بود، او نقش برجسته و اساسی در گسترش رابطه میان امام رحمه الله و شهید صدر داشت. وی شاگرد مبرز هر دو و مورد توجه و اعتماد هر دو بزرگ بوده است، نظریات شهید صدر در باره امور مهم مربوط به امت اسلام از جمله فشارهای رژیم بعث به حوزه نجف و اخراج و دستگیری و اعدام علما و ستیز با مراسم حسینی و چگونگی اتخاذ موضع مناسب در قبال اقدمات رژیم بعث را به امام خمینی منتقل می کرد.
وقتی رژیم صدام شهدای خمسه (شیخ عارف بصری و برادرانش) را اعدام کرد، امام بسیار شجاعانه موضع گیری کرد و یکی از اعضای رهبری حزب بعث را به حضور طلبید و مراتب اعتراض خود را به او ابلاغ کرد و به او فرمود: «به صدام بگو سی سال است که مزدوری»، مقام بعثی از شنیدن این سخن امام دچار وحشت و اضطراب شد، چرا که انتظار شنیدن چنین سخنی را از هیچ کس نداشت.
آیت اللَّه العظمی خویی از زبان آیت اللَّه هاشمی شاهرودی:
آیت اللَّه العظمی آقای خویی میراث جاویدانی از علم اصیل را به جا گذاشت، او به حق یکی از بزرگان شیعه و حجت های ایشان بر جهانیان است، در تمام تاریخ شیعه مانند او کم دیده می شود.
اجازه اجتهاد از شهید صدر:
آیت اللَّه هاشمی شاهرودی قبل رسیدن به سی سالگی از استادش آیت اللَّه العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر قدس سره اجازه اجتهاد دریافت کرد.
متن اجازه اجتهاد معظم له به خط شریف شهید صدر:
بسم اللَّه الرحمن الرحیم
والحمدللَّه رب العالمین و الصلاة و السلام علی اشرف خلقه محمد و آله الطاهرین، و بعد: فرزند گرانقدر ما حجةالاسلام والمسلمین سیدمحمود هاشمی دامت برکاته، بخشی از عمر خود را صرف تحصیل فقه و اصول و علوم شریعت کرد و با تأیید و تسدید خداوند سبحانه و تعالی به درجه اجتهاد رسید والحمد للَّه رب العالمین او امروز از مجتهدانی است که امید اسلام و مسلمین به آنان بسته است.
او در همه امور حسبیه از اینجانب وکالت دارد و نظر او نظر من است، عموم مؤمنین و مقلدین و همچنین وکلای اینجانب مجاز و مأذونند که حقوق شرعیه ای را که به اینجانب می رسانند به ایشان برسانند.
از خداوند سبحان مسئلت دارم که ایشان را چون ذخیره ای برای شریعت اسلام حفظ فرماید و السلام علیه و رحمة اللَّه و برکاته.
محمد باقر الصدر
27 ربیع الثانی 1399
تقریظ شهید صدر بر کتاب بحوث فی علم الاصول:
بسم اللَّه الرحمن الرحیم
والحمدللَّه رب العالمین و الصلاة و السلام علی خاتم الانبیاء و اشرف المرسلین محمد و آله الطیبین الطاهرین. بعد: آنچه را فرزند عزیزمان علامه مدقق هوشمند سید محمود هاشمی حسینی حفظه اللَّه تعالی از بحث های ما در علم اصول نوشته است، ملاحظه کردم. نوشته ایشان وافی به همه افکار و آرائی است که در بحوث ما مطرح شده و نظرات و مناقشات را به دقت بیان کرده است که حاکی از تیزهوشی و جایگاه بلند علمی نویسنده فاضل آن است. من تلاش های علمی و نبوغ تازه شکفته ایشان را تبریک گفته و از خداوند سبحانه و تعالی مسئلت دارم که امیدهای مرا در او محقق و چشمم را به او روشن فرماید و او را از اعلام دین و علم قرار دهد واللَّه ولی التوفیق. محمد باقر الصدر 23 شوال 1394 ه. ق
تدریس در حوزه نجف اشرف:
آیت اللَّه هاشمی شاهرودی در همه سطوح علمی و فرهنگی حوزه مورد احترام و به واسطه جایگاه بلند علمی و استعداد درخشانش سرشناس بود. مدت طولانی در مدرسه علوم اسلامی که آیت اللَّه حکیم قدس سره تأسیس کرده بود تدریس داشت. این مدرسه نمونه بوده و به روش جدید اداره می شد. همچنین وی از سوی شهید صدر برای نظارت بر امتحانات طلاب حوزه انتخاب شد.
او سپس تدریس سطوح عالی را برای جمع بیشتری در مسجد هندی آغاز کرد که بسیاری از طلاب فاضل که بعدها خود از علمای اسلام شدند در آن شرکت می کردند. وی در محیط حوزه به قوت استدلال و دقت در بحث شناخته شده بود.
نماینده شهید صدر در کنگره بانک توسعه اسلامی در جدّه 1979 م
بانک توسعه اسلامی (وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی) در سال 1979. م از آیت اللَّه العظمی شهید صدر برای شرکت در کنگره این بانک در جده به منظور بررسی و حل مشکل فقهی که بانک اسلامی با آن مواجه شده بود دعوت رسمی کرد.
مشکل پیش آمده این بود که آیا جایز است بانک اسلامی از سپرده های خود در بانک های غربی سود دریافت کند و آیا این سود مشمول حکم ربای حرام نیست؟ شهید صدر، آیت اللَّه هاشمی شاهرودی را به نمایندگی از خود به این کنگره که بسیاری از علما و متفکران کشورهای اسلامی در آن شرکت داشتند اعزام کردند.
ریاست کنگره را دکتر مصطفی زرقاء بر عهده داشت. آیت اللَّه هاشمی در آغاز کار کنگره و قبل از ورود به بحث علمی خود بیانیه مختصری ایراد کردند:
بسم اللَّه الرحمن الرحیم
والحمد لله ربّ العالمین والصلاة والسلام علی سیدنا خاتم الانبیاء محمد وعلی آله وصحبه المیامین.
از برادران فرهیخته مسئول بانک توسعه اسلامی و خصوصاً از برادر فاضل دکتر احمد محمد علی تشکر می کنم که این فرصت را برای دیدار با برادران عزیزی از بزرگان فقه و اندیشه اسلامی در اختیار اینجانب گذاشتند.
خوشوقتم که سلام و تقدیر وافر استادمان امام صدر را برای اهتمام و علاقه مندی شما به اجرای شریعت اسلامی خدمت شما برادران دانشمند ابلاغ کنم.
استاد ما معتقد است که عمل به شریعت در همه عرصه های زندگی تنها راه سعادت این امت و بازگرداندن آن به جایگاه طبیعی خود نزد خدای سبحان و در جهان است. اگرچه شرایط خاصی مانع از حضور شخص امام صدر در این کنگره شد و همین امر موجب شد که اینجانب به نمایندگی حضرتش شرکت کنم، لکن بدون شک او با همه وجدان و مشاعر و اندیشه هایش در اینجا حضور دارند.
از خداوند قادر می طلبیم که همه ما را از خطا باز دارد و در مسیر هدایت رهنمون شود و در خدمت به دین حنیف اسلام موفقمان بدارد.
و اللَّه ولی التوفیق
7/ 3/ 1979. م
شهید صدر نتایج شرکت آیت اللَّه هاشمی در کنگره جدّه را ستود، وی در نامه ای به یکی از شاگردانش در لبنان در این باره نوشت:
سفر آقای هاشمی به جدّه بسیار موفق بود وی بر جوّ فقها و اندیشمندانی که از مکه و مدینه و اردن و سوریه و الجزایر و پاکستان و مصر در کنگره حضور داشتند غالب شد و همه تحت هیمنه علمی او قرار گرفتند.
مشروح بحث آیت اللَّه هاشمی شاهرودی در آن کنگره پس از پیروزی انقلاب اسلامی در فصلنامه وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی منتشر شد.
رابطه علمی و تربیتی با شاگردان:
رابطه هر استاد با شاگردانش متنوع است، گاهی باید رابطه ملاطفت آمیز و امیدبخش و گاهی سختگیرانه و هشدار دهنده باشد و شاگرد را متوجه اشکالاتش کند.
شیوه علمای بزرگ این بود که معمولًا با شاگردانشان رابطه پدر و فرزندی داشته اند، گاهی به اقتضای مورد به عطوفت رفتار می کردند و گاهی به اقتضای مورد، سخت می گرفتند و در هر دو حالت، مصلحت خود شاگرد را در نظر داشتند.
در این باره حکایتی از علمای بزرگ نقل شده که شاید شیوه تربیتی آقای هاشمی با شاگردان خود نیز متأثر از آن باشد:
مرحوم سیدحیدر صدر پدر شهید صدر و فرزند مرحوم آیت اللَّه سیداسماعیل صدر، کفایه را نزد مرحوم آیت اللَّه شیخ عبدالکریم حائری می خواند، مرحوم آقا سیداسماعیل صدر به آقای حائری سفارش کرده بود که هیچ گاه در برابر اشکالات سیدحیدر تسلیم نشود تا مبادا وی به خود مغرور شود.
رابطه آیت اللَّه هاشمی شاهرودی با شاگردانش نیز رابطه محبت و مودّت است، هرگاه به مصلحت آنان باشد از لطف و عطوفت نسبت به آنان دریغ نمی ورزد و همواره می کوشد روح اصالت علمی را چنان در آنان برانگیزد که هرگز تزلزلی نپذیرد.
یکی از شاگردان ایشان نقل می کرد: اوایل حضورم در درس ایشان تقریرات خود از بحث ایشان را خدمتشان ارائه دادم و انتظار داشتم مورد تحسین و تشویق قرار گیرم، اما وقتی به ایشان مراجعه کردم به من فرمودند: «این شیوه تقریر بحث نیست؛ زیرا مقصود از تقریر این نیست که الفاظ مجلس درس ثبت و ضبط شود، بلکه تقریر بحث باید حاکی از سطح فهم نویسنده و هضم مباحث باشد و آنچه را از درس فرا گرفته در عبارات خود بیاورد».
همین تنبّه و تذکر ایشان سبب شد که من آستین تلاش را برای فهم عمق مباحث ایشان هر چه بیشتر بالا بزنم. بعدها نوشته های خود را خدمت ایشان بردم، پس از ملاحظه آنها در مواردی تحسین می کرد و در مواردی می فرمود: بد نیست و در مواردی می فرمود: نیاز به اصلاح دارد.
/%D8%A2%DB%8C%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87%20%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C%20%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%B1%D9%88%D8%AF%DB%8C%20%D9%88%20%D8%B4%D8%A7%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D9%86.jpg)
آثار و تألیفات
آثار چاپ شده:
1- بحوث فی علم الاصول، دوره 7 جلدی است از تقریرات درس اصول آیت اللَّه العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر. این تقریرات نشانگر اوج پختگی و کمال مکتب اصولی شهید صدر است.
2- الخمس 2 جلد
3- قاعدة الفراغ و التجاوز
4- قراءات فقهیة معاصره: مجموعه ای دو جلدی است مشتمل بر موضوعات و مسائل مستحدثه فقهی که پیش تر به صورت مقالاتی در فصلنامه «فقه اهل بیت (ع)» منتشر شده بود.
5- الإجارة 2 جلد
6- اضواء و آراء: مجموعه ای 3 جلدی است در توضیح مطالب و عبارات پیچیده کتاب «بحوث فی علم الاصول»- تقریرات درس شهید صدر- و افزودن برخی از اقوال و استدلالات لازم.
7- الزکاة.
8- المضاربة.
9- منهاج الصالحین 2 جلدی: رساله عملیه
10- رساله عملیه فارسی «توضیح المسائل»
11- مناسک الحج
12- مناسک حج (فارسی) تعلیقه ای بر فتاوای حضرت امام خمینی (ره).
13- الصوم مسائل وردود طبقاً لفتاواه.
14- الفقه الزراعی: تقریر به قلم حجة الاسلام شیخ حیدر حبّ اللَّه.
15- صحیفه عدالت: مجموعه 7 جلدی است حاوی بیانات آیت اللَّه هاشمی شاهرودی در زمینه های فقهی، حقوقی، قضایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که در دوره تصدی قوه قضائیه به مناسبت های مختلف ایراد شده است.
16- المحصول فی علم الاصول: تقریرات درس اصول آیت اللَّه هاشمی شاهرودی به قلم حجة الاسلام والمسلمین شیخ نوری حاتم الساعدی که چهار جلد آن چاپ شده است.
17- النظرة الکونیة (جزوه)
18- محاضرات فی الثورة الحسینیة (جزوه)
19- معطیات آیة المودة
20- مصدر التشریع و نظام الحکم فی الاسلام
21- التفسیر الموضوعی لنهج البلاغة
22- الصوم تربیةً و هدایةً (جزوه)
23- حکومت اسلامی (فارسی)
24- نظرة جدیدة فی ولایة الفقیه (جزوه)
25- سخنرانی های متنوعی که برخی از آنها در مجلات عربی و فارسی منتشر شده است از جمله:
- «الامام علی علیه السلام العطاء الحضاری المتواصل»، دمشق 1381 ه. ش،
- «وجه شبه میان ابراهیم خلیل (ع) و شهید صدر» برداشتی از آیه مبارکه: «انّ ابراهیم کان أمةً قانتاً لله حنیفاً ولم یکن من المشرکین»
- «نظریه حکومت و رهبری سیاسی در اسلام» سخنرانی در جمع طلاب بحرینی.
آثار آماده چاپ:
1- قاعدة لاتعاد
2- الاجتهاد و التقلید
3- بحوث فی الفقه (کتاب الشرکة)
4- بحوث فی الفقه (کتاب البیع)
5- بحوث فی التشریع الجنائی (الحدود و التعزیرات)
6- احکام عامة للعقود
7- بحوث فی الاقتصاد الاسلامی
8- نقدی بر فلسفه حقوق
9- دوره علم الاصول بالغ بر 15 جلد
10- بحوث استدلالیة فی القضاء
شاگردان:
در طول سال های تدریس حضرت آیت اللَّه هاشمی شاهرودی صدها تن از فضلای حوزه در دروس فقه و اصول ایشان که به عمق و دقت مشهور است شرکت کرده و بسیاری از آنان با کسب معرفت از منبع فیاض علم معظم له به مراتب بالای علمی دست یافته اند.
از آنجا که استقصای همه آنان برای ما مقدور نیست در اینجا به ذکر اسامی بعضی از شاگردان ایشان که از فضلای شناخته شده حوزه هستند، اکتفا می شود:
1 شیخ احمد ابوزید العاملی قم
2 شیخ محسن اراکی نجف
3 سید یوسف ارزونی العاملی قم
4 شیخ احمد اسماعیل تبارقم
5 سید علی اشکوری قم
6 دکتر محمدرضا امام تهران
7 شیخ علیرضا امینی قم
8 شیخ عبدالکریم انصاری قم
9 شیخ محمدعلی انصاری قم
10 شیخ باقر الایروانی نجف
11 شیخ عیسی قاسم البحرانی قم
12 شهید شیخ ماجد البدراوی نجف
13 سید سامی البدری قم
14 شیخ عبد البدیری قم
15 شیخ محمدرضا برّی نجف
16 شیخ حمید البغدادی قم
17 شیخ محمدحسین بیاتی تهران
18 شیخ مرتضی ترابی قم
19 سید مرتضی تقوی قم
20 شیخ جعفر توسلی تبریزی قم
21 سید محمدباقر الجبیلی الاحسائی قم
22 شیخ حسن جعفرزاده قم
23 دکتر علیرضا جمشیدی تهران
24 شیخ حسن جواهری نجف
25 شیخ حسین چوپائی قم
26 حبّ اللَّه شیخ حیدر قم
27 سید علی حجازی العاملی قم
28 شیخ اسداللَّه الحرشی قم
29 سید محمد حسینی شاهرودی قم
30 سید عمار الحکیم قم
31 سید محمّد هادی الحکیم قم
32 سید منذر الحکیم نجف
33 مرحوم سیدعبدالعزیز الحکیم نجف
34 شیخ تامر حمزة العاملی قم
35 شهید شیخ حسین باقر حمودی نجف
36 شیخ همام باقر حمودی قم
37 سید محمد الحیدری نجف
38 سید مسعود خامنه ای تهران
39 سید میثم خامنه ای تهران
40 شیخ علی الخطیب قم
41 شهید شیخ طالب الخلیل نجف
42 سید محسن دعائی قم
43 شیخ یوسف دعموش نجف
44 شیخ حمزه الدیرانی قم
45 سید محمدحسین رئیس زاده قم
46 سید ابراهیم رئیسی تهران
47 شیخ حسن ربیعی قم
48 شیخ محمد رحمانی نیشابوری قم
49 دکتر عبدالجبار الرفاعی قم
50 شیخ عدنان زلغوط العاملی نجف
51 شیخ نوری حاتم الساعدی قم
52 سید محسن سجادی قم
53 شیخ محمد سرور نجف
54 سید محسن سعیدی قم
55 شیخ نوراللَّه سلطانی گرگانی قم
56 سید محمّد رضا السلمان الاحسائی قم
57 سید هاشم السلمان الاحسائی قم
58 سید عبد اللَّه الهاشم السلمان قم
59 سیدعبدالهادی علی ناصر السلمان قم
60 شیخ حسّان سویدان العاملی قم
61 شیخ علی اکبر سیفی مازندرانی قم
62 شیخ مهدی شریعت زاده تهران
63 شهید سیدعبدالرحیم الشوکی نجف
64 شیخ محمدتقی شهیدی قم
65 سیدحسین محمد هادی الصدر نجف
66 شیخ علی طحینی نجف
67 شیخ محمد طحینی نجف
68 شیخ صبحی الطفیلی نجف
69 شیخ عباس ظهیری قم
70 شیخ جعفر محمد عاصی العاملی قم
71 شیخ حسین العایش الاحسائی قم
72 شیخ علی عباس زاده تهران
73 شیخ حسن عبدالستار العاملی نجف
74 شیخ محمدرضا العجمی العمانی قم
75 شیخ خالد العطیه نجف
76 سیدحسین علاءالدین الحکیم قم
77 شیخ یوسف عمرو نجف
78 شیخ محسن غرویان قم
79 شیخ خالد الغفوری قم
80 شیخ حسن الفتونی العاملی قم
81 شیخ یوسف الفقیه نجف
82 شیخ حسن فیاض العاملی قم
83 سیدصدرالدین القبانچی نجف
84 شهید سیدعزالدین القبانچی نجف
85 شیخ احمد قدسی قم
86 شیخ ابراهیم قصیر العاملی نجف
87 شیخ محمدهادی منصور الکاظمی قم
88 شیخ حسین الکورانی نجف
89 شیخ محمدحسن گلی قم
90 شیخ محمدابراهیم لواسانی تهران
91 شیخ مصطفی محامی قم
92 سیدابراهیم مرتضی نجف
93 شیخ حسن مرمر العاملی قم
94 شیخ رسول مزروعی قم
95 سید علی مکی العاملی قم
96 سیدحیدر الموسوی قم
97 سید عباس الموسوی نجف
98 سید شرف بن علی الموسوی نجف
99 شهید سیدعباس الموسوی نجف
100 سید علی المیالی قم
101 شیخ محمدرضا میرصانعی تهران
102 شیخ عفیف النابلسی نجف
103 سید حسن نصراللَّه قم
104 شیخ حسن نظری شاهرودی قم
105 شیخ محمد سعید النعمانی نجف
106 سید هشام نورالدین قم
107 شیخ مهدی نیازی شاهرودی قم
108 سید محمدباقر جعفر هاشمی قم
109 شیخ مصطفی هروی قم
110 شیخ محمد یعقوب العاملی نجف
جستجو در قاموس نور