روند تولید علم ایران قبل و بعد از انقلاب شکوهمند جمهوری اسلامی
بررسی روند رشد تولیدات علمی حاکی از آن است که ایران در تمامی سال های مورد بررسی در هر دو دوره پیش و پس انقلاب اسلامی، به جز در برخی دوره ها، از رشد قابل ملاحضه ای در زمینه تولیدات علمی برخوردار بوده است.
شناسایی برترین و اثربخش ترین کشورها، سازمان ها، افراد و سایر عوامل مرتبط با مسأله تولید علم می تواند راهگشا و زمینه ساز برقراری ارتباط و همکاری نظامند علمی شود و همچنین به طراحی و تدوین برنامه ریزی های راهبردی در سطح کلان منطقه ای و کشوری کمک شایانی نماید.
طبق گزارشی که صورت گرفته، روند تولید علم ایران در قبل و بعد از انقلاب شکوهمند جمهوری اسلامی بررسی و مقایسه شده است. نتایج حاصله نشان می دهد که از حدود 500 مقاله در سال 57 به بیش از 55هزار مدرک در سال 96 رسیده است.
روند تولید علم ایران بعد از انقلاب اسلامی (1979-2017)
بررسی داده های موجود حاکی از آن است که در سه سالی (1980-1982) که دانشگاه های ایران به دلیل انقلاب فرهنگی تعطیل بودند، تولید علم نه تنها با رشد همراه نبود، بلکه کاهش نیز داشته است، به طوری که در سال های 1980تا 1982 به ترتیب 343، 266 و 163 مدرک تولید شده و سیر نزولی را طی کرده است. همچنین یکی از علت های اصلی عدم رشد در سال های ابتدایی دهه 1980 و همچنین رشد بسیار اندک در سال های میانی و آخر دهه 1980، وقوع جنگ تحمیلی 8 ساله بین عرق و ایران بود.
جنگ تحمیلی باعث کاهش فعالیت های پژوهشی شد
به دلیل مشکلات اقتصادی و سیاسی ناشی از جنگ تحمیلی، بسیاری از کشورهای پیشرفته از ارسال و یا در اختیار قرار دادن امکانات پژوهشی و ابزارهای پژوهش خودداری کردند. پس از پایان جنگ تحمیلی در سال 1988، تمامی امکانات و نیروهای انسانی کشور در فرآیند بازسازی کشور سهیم بودند و توجه کمتری به امر پژوهش و انتشار مقالات و سایر انواع مدارک علمی در مجلات خارجی یا داخلی کردند.
تولیدات علمی ایران از اواسط دهه 1990 با رشد همراه بوده و همواره با گذشت هر سال بر تعداد تولیدات علمی افزوده شده است. همچنین بیشترین رشد از سال 2013 با انتشار 31403 مدرک شروع و همچنان در سال های 2014، 2015 و 2016 به ترتیب با انتشار 33926، 40568و 47761 ادامه پیدا کرده است.
هدف از ترسیم نمودار زیر نشان دادن روند تصاعدی رشد تولیدات علمی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. همان گونه که اعداد و ارقام بالا نشان می دهد از پایان دهه 1990 و از سال های آغازین دهه بعدی خط سیر نمودار از شیب بالایی برخوردار بود و از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است.
روند تولید علم ایران پس از انقلاب اسلامی بین سال های 1977-2017
بررسی اعداد و ارقام این جدول نشان می دهد که دانشمندان ایرانی از سال 1900 تا 1978در مجموع توانسته اند 2711 مدرک در پایگاه WOS منتشر کنند. همچنین بررسی داده های همین جدول حاکی از آن است که هیچ مدرکی در فاصله سال های 1900 تا 1930 به نام ایران در پایگاه WOS ثبت نشده است.
انتشار یک مقاله ایرانی در پایگاه WOS در سال 1931
نخستین مدرک منتشر شده توسط ایران در این پایگاه مربوط به سال 1931 است؛ در این سال فقط 1 مدرک منتشر شده است و به نوعی نخستین مدرک نمایه شده به نام ایران در پایگاه WOS است؛ همچنین در سال های 1933، 1935، 1936، 1939، 1940، 1941 و 1952 نیز در هر سال صرفا یک مدرک در پایگاه WOS به نام ایران نمایه شده است (جدول 2). نگاهی به داده های جدول 2 حاکی از آن است از سال 1900 تا سال 1972، 95 مدرک به نام ایران در WOS ثبت شده است. به عبارت دیگر، در سال های فوق الذکر 5/3 درصد تولید علم به نام ایران وارد پایگاه WOS است؛ همچنین بین سال های 1973 تا پایان سال 1978 تولید علم ایران 5/96 درصد بود و پژوهشگران با نام ایران توانسته بودند 2616 مدرک در WOS ثبت کنند.
روند تولید علم ایران پیش از انقلاب اسلامی بین سال های 1900 تا 1978
مستندات نشان می دهد که توزیع فراوانی روند تولید علم ایران در پیش از انقلاب در بازه زمانی 1900 تا 1978 وجود دارد. روند تولید علم ایران در دهه 1970 به ویژه از سال 1973 تا پایان سال 1978 با رشد همراه بوده است، به گونه ای که در سال 1972 فقط 39 مدرک به نام ایران نمایه شده است؛ با این حال یک سال بعد در سال 1973 دانشمندان ایرانی توانستند 241 مدرک در منابع علمی معتبر نمایه شده در WOS منتشر کند. بالاترین میزان تولیدات علمی ایرانیان در پیش از انقلاب در سال های 1973 تا 1978 بود، چنانچه به ترتیب در این سال ها 241، 288، 372، 460، 585 و 670 مدرک با نام ایران نمایه شده است.
داده های موجود توزیع فراوانی تولیدات علمی پیش از انقلاب اسلامی ایران را در بیست حوزه موضوعی برتر در بازه زمانی 1900 تا 1978 نشان می دهد. حوزه های موضوعی CHEMISTRY، ENGINEERING و GENERAL INTERNAL MEDICINE به ترتیب با 287، 223 و 190 مدرک نمایه شده به نام ایران پیش از انقلاب اسلامی، جایگاه های نخست تا سوم را در رابطه با حوزه های موضوعی به خود اختصاص داده اند.
اعداد و ارقام بالا توزیع فراوانی تولیدات علمی پس از انقلاب ایران در بیست حوزه موضوعی برتر را در بازه زمانی 1979 تا 2017 نشان می دهد. داده های نمودار 5 حاکی از آن است که حوزه های موضوعی ENGINEERING، CHEMISTRY و PHYSICS به ترتیب با 86113، 52673 و 30054 مدرک ثبت شده به نام ایران پس از انقلاب اسلامی؛ جایگاه های نخست تا سوم را بین حوزه های موضوعی از آن خود کرده اند. سه ستون انتهایی نمودار بالا نیز جایگاه های 18 تا 20 را بین بیست حوزه موضوعی برتر نشان می دهد. همانگونه که در نمودار دیده می شود، BIOTECHNOLOGY APPLIED MICROBIOLOGY با 6465 مدرک جایگاه بیستم، PUBLIC ENVIRONMENTAL OCCUPATIONAL HEALTH با 6533 مدرک جایگاه نوزدهم و NEUROSCIENCES NEUROLOGY با 7171 مدرک هجدهم را در بین 20 حوزه موضوعی برتر به خود اختصاص داده اند.
آمریکا، انگلستان و آلمان دارای بیشترین مقاله در وب او ساینس
در سال 1978 یعنی هم زمان با وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357 در دنیا حدود 703959 مدرک در پایگاه استنادی وب او ساینس ثبت شده که پنجاه کشور برتر در لیست کشورها نشان می دهد که آمریکا، انگلستان و آلمان به ترتیب با 36، 6.3 و 4.9 درصد بیشترین سهم در تولید این مدارک در دنیا داشته اند. جمهوری اسلامی ایران با سهم 0.095 درصد ( نود و پنج هزارم درصد) در جایگاه 43 دنیا قرار دارد. از کشورهای اسلامی فقط مصر، نیجریه، ایران و ترکیه در لیست پنجاه کشور برتر قرار دارند. کشور مصر در جایگاه 34، نیجریه در جایگاه 35 و ترکیه در جایگاه 49 قرار دارند. جالب است که کشور چین در این سال با سهم 0.031 درصد( سی و یک هزارم درصد) در جایگاه 58 و بعد از کشور عراق قرار داشته است. کشور عراق در جایگاه 57 قرار داشته است.
در سال 2017 و بعد از گذشت 39 سال تغییرات بسیاری در جایگاه کشورها از نظر تولید علم ایجاد شده است. در سال 2017 تعداد مدارک علمی ثبت شده در پایگاه بین المللی وب آو ساینس از 703959 به 2511627 مورد یعنی 3.6 ( سه و شش دهم) برابر رسیده است.
سهم و جایگاه پنجاه کشور برتر تولید کننده علم نیز تغییر یافته است. بررسی لیست پنجاه کشور برتر در این سال نشان می دهد که کشورهای آمریکا با سهم 25.6 درصد ( بیست و پنج ممیز شش دهم)، چین 15.8درصد(پانزده ممیز هشت دهم) و انگلیس با سهم 6.8 درصد ( شش ممیز هشت دهم) به ترتیب در جایگاه اول الی سوم قرار دارند. همانطور که ملاحظه می شود سهم کشور آمریکا در تولید علم از 36 درصد به 25.5 درصد کاهش و سهم کشور چین از 0.031 درصد( سی و یک هزارم ) به 15.8 درصد( پانزده ممیز هشت دهم) افزایش یافته و با افزایش بیش از 500 برابری سهم از تولید علم دنیا از جایگاه 58 به جایگاه دوم دنیا ارتقا یافته است. در میزان سهم سایر کشورها از جمله انگلیس، آلمان تغییر زیادی صورت نگرفته است. سهم کشورهای انگلیس و آلمان در سال 1978 به ترتیب برابر با 6.3 و 4.9 درصد بود که در سال 2017 به 6.8 و 6.1 درصد تغییر یافته است.
در سال 2017 هشت کشور اسلامی در لیست 50 کشور برتر تولید کننده علم قرار گرفته اند افزود: بخصوص کشورهای ایران و ترکیه به ترتیب در جایگاه 16 و 18 قرار گرفته اند. سهم جمهوری اسلامی در تولید علم در سال 1357 برابر با 0.095 درصد ( نود و پنج هزارم) که به 1.88 درصد( یک ممیز هشتاد و هشت) و با بیست برابر افزایش از جایگاه 43 به جایگاه 16 ارتقا یافته است. همچنین سایر کشورهای اسلامی از جمله مالزی جایگاه 29، عربستان 33، مصر 37، پاکستان 39، انونزی 45 و تونس در جایگاه 50 قرار دارند. کشورهای نیجریه و الجرایر نیز به ترتیب در جایگاههای 52 و 55 قرار دارند.
ایران دارای بالاترین میزان تولید علم
در میان کشورهای اسلامی، ایران و ترکیه بالاترین میزان تولید علم را داشته و کشورهای مالزی، عربستان، مصر، پاکستان؛ اندونزی، تونس، نیجریه و الجزایر در لیست ده کشور برتر قرار دارند.
گزارش حاضر به بررسی میزان تولید علم و همچنین روند رشد علم در ایران در دو بازه زمانی 1900-1978 پیش از انقلاب اسلامی و 1979-2017 پس از انقلاب اسلامی پرداخت. این بررسی در چند محور انجام شد. نخست وضعیت کلی تولید علم و سپس تولید علم هر سال با جزییات بیشتر و همچنین روند رشد علمی به تفکیک سال ها و همچنین پیش و پس از انقلاب اسلامی گزارش گردید. در ادامه، حوزه های موضوعی، سازمان ها و دانشمندان برتر ایران در دو دوره زمانی بررسی گردید و در پایان نیز مشارکت علمی ایران با سایر کشورها و همچنین انواع مدارک ثبت شده به نام ایران مورد مطالعه قرار گرفت.
رشد تولیدات علمی ایران در قبل و بعد از انقلاب
بررسی روند رشد تولیدات علمی حاکی از آن است که ایران در تمامی سال های مورد بررسی در هر دو دوره پیش و پس انقلاب اسلامی، به جز در برخی دوره ها، از رشد قابل ملاحظه ای در زمینه تولیدات علمی برخوردار بوده است. همچنین، در دوره پیش از انقلاب، در 5 سال منتهی به انقلاب اسلامی رشد علمی به شکل تصاعدی و با شیب رو به بالا بوده است. پس از انقلاب اسلامی نیز عواملی مانند انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه ها به مدت 3 سال، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که 8 سال طول کشید و همچنین پس لرزه ها و خسارات ناشی از جنگ هشت ساله باعث شد که تا سال های اولیه دهه 1990 با شتاب و رشد چندانی در تولید علم مواجه نشویم. اما از اواسط دهه 1990 به بعد تولید علم در ایران به شدت افزایش یافت و روند رشد نیز رفته رفته از حالت سکون به حالت صعودی تغییر وضعیت داد.
بررسی داده های مربوط به تولید علم در سال های اخیر حاکی از آن است که ایران جایگاه شانزدهم را در جهان و جایگاه نخست را میان کشورهای اسلامی کسب نماید.
80 درصد تولیدات علمی بعد از انقلاب، مقاله بوده است
همانگونه که در گزارش حاضر آمده است نزدیک به 80 درصد تولیدات علمی ایران در پس از انقلاب در قالب مقاله بوده است. با توجه به اینکه در رتبه بندی کمی پایگاه های استنادی توزیع فراوانی و تعداد مدارک را صرفا محاسبه می کنند؛ بنابراین پیشنهاد می شود که برنامه ریزان و مسئولان به این نکته توجه کرده و این موضوع را به پژوهشگران زیر مجموعه خود در سازمان های مختلف ابلاغ نمایند. برای اینکه پژوهشگران برای نگارش و انتشار سایر انواع مدارک (به جزء مقاله) تشویق و ترغیب شوند، لازم است در قوانین و آیین نامه های پاداش مقالات و ارتقاء اعضاء هیأت علمی، این مورد لحاظ شده و امتیاز و پاداش قابل توجهی به انواع دیگر مدارک ( به جز مقاله ) اختصاص یابد.
مورد بعدی که می توان در برنامه ریزی های پژوهشی و راهبردی مدنظر قرار داد آماده کردن ساز و کارها و بسترهای لازم برای ورود مجلات معتبر ایرانی به نمایه های استنادی معتبر بین المللی از جمله WOS و SCOPUS است. با توجه به بررسی های انجام گرفته در WOS اغلب مقاله های نمایه شده از ایران در این پایگاه از نوع مقالات پژوهشی هستند، به منظور افزایش میزان استنادات به مقالات دانشمندان ایرانی نگارش و انتشار مقاله های مروری توصیه می شود. نگارش مقاله مروری از دو دیدگاه بسیار باید مورد توجه قرارگیرد؛ نخست آنکه مجلات استقبال بیشتری از مقاله های مروری کرده و بنابراین شانس انتشار آنها نیز افزایش می یابد و دوم اینکه مقاله های مروری استنادهای بیشتری نسبت به مقاله های پژوهشی دریافت می کنند و این موضوع برای خود مقاله، مجله منتشر کننده مقاله، نویسنده و سازمان محل کار نویسنده و حتی در سطح کلان کشور بسیار مفید بوده و اثربخشی بیشتر را نشان می دهد. البته باید مجدد به این نکته تأکید داشت که تغییر در آیین نامه ها و قوانین پاداش مقالات و همچنین ارتقاء اعضاء هیأت علمی اجتناب ناپذیر است.
مقالات گروهی کیفیت بالاتری نسبت به مقالات انفرادی دارند
نکته بسیار مهم توجه به نگارش و انتشار مقالات گروهی است. شواهد و بررسی ها حاکی از آن است که مقاله گروهی نسبت به مقاله انفرادی از کمیت و کیفیت بسیار بالاتری برخودار بوده و مطالعات نشان می دهد که مقالات مشترک از شانس بیشتری برای انتشار هم برخوردارند. از این رو، نهادینه کردن انجام کارهای پژوهشی تیمی و انتشار مقالات گروهی و به نسبت ضرورت و اهمیت این موضوع؛ تغییر و روزآمدی قوانین و مقررات پاداش مقالات و ارتقاء اعضاء هیأت علمی ضروری به نظر می رسد.
درصورتی که موارد پیشنهادی بالا در سطح کلان در وزارت خانه های بهداشت و علوم و همچنین دانشگاه آزاد اسلامی به صورت گسترده عملیاتی شده و ضمانت اجرایی قویی داشته باشد، بدون تردید شاهد رشد رتبه و جایگاه جمهوری اسلامی ایران در پایگاه استنادی WOS و SCOPUS در کوتاه مدت خواهیم بود و همچنین تعداد بیشتری از دانشگاه و مراکز آموزش عالی ایرانی وارد نظام های رتبه بندی جهانی شده و نیز جایگاه دانشگاه های کشور ارتقاء چشمگیری خواهد داشت.
جستجو در قاموس نور